Kraina żelaznych domów nad Prosną

Podczas gdy Adam Smith w XVIII wieku głosił teorię bogactwa narodów, w środkowej i północnej Polsce osiedlali się licznie Holendrzy i Niemcy uciekający przed prześladowaniami religijnymi, politycznymi i biedą w swoich krajach.

Znani z niezwykłych umiejętności irygacyjnych do Polski zaproszeni zostali przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i właścicieli ziemskich. Zasiedlali wsie na terenach, które nie były zagospodarowane i nie przynosiły dochodów ich polskim właścicielom. Były to często bagna i nieprzebyte lasy na najsłabszych glebach. Nowi osadnicy zakładali wsie na tzw. prawie olęderskim, które charakteryzowała demokracja lokalna oparta na wolności osobistej. Tworzone przez nich wspólnoty stanowiły zaczątki pierwszych samorządów lokalnych na obszarach wiejskich w Polsce. Ludzie Ci zbudowali całe dobrze prosperujące wspólnoty z kościołami, szkołami, drogami i systemem irygacyjnym.Zasiedlając Polskę, od północnych Żuław dotarli także do Wielkopolski, by zagospodarować między innymi obszar dzikiej Puszczy Pyzdrskiej, której bagienny charakter nadawały trzy rzeki: Warta, Prosna i Powa. Teren niezalewowy porastał dziko rosnący bór.

Przybysze, budując wsie, zmuszeni byli do zasiedlania bagien i karczowania lasów. Znanych jest kilka systemów lokacyjnych, z których najbardziej charakterystyczne dla Puszczy Pyzdrskiej to rzędówka bagienna i wieś rozproszona. Jeśli zadaniem osadników była melioracja i osuszenie terenów zalewowych, zabudowania stawiane były na wzniesieniach, do których usypania wykorzystywano ziemię z wykopów pod kanały i stawy melioracyjne. W pobliżu sadzono topole i wierzby, których zadaniem było „spijanie” nadmiaru wód i zatrzymanie lodów spływających rzeką podczas roztopów.

Zabudowania sytuowano w taki sposób, by każdy osadnik miał tyle samo pól zalewowych co suchych (rzędówki bagienne). Jeśli zaś osadnicy zmuszeni byli zagospodarować bory, wówczas domostwa rozproszone były pomiędzy lasami (wsie rozproszone).Olędrzy w roku 1770 założyli Białobłockie Olędry, Orlińskie Olędry, Oborskie Nowe Olędry, Olędry Tomickie(gm. Gizałki) Kaźmierskie Stare i Nowe Olędry (gm. Chocz), w roku 1789 Wierzchy. Po IIrozbiorze Polski przybyli w 1787 roku do Białobłot osadnicy - ewangelicy z Niemiec. Przed rokiem 1831 Olędrzy założyli Józefów (Chocz), Śnietnię, Nowolipsk, Gizałki Las (podówczas wieś nosiła nazwęAlfredów. To, co wzbudza dziś największy podziw i co widoczne jest gołym okiem, to rodzaj materiałów budowlanych używanych do stawianych budynków mieszkalnych i gospodarskich.

W Puszczy Pyzdrskiej (leży też na terenie gminy Chocz i Gizałki) na niespotykaną w świecie skalę stosowano darniową rudę żelaza, którą wydobywano spod darni traw w pobliżu stawianych osad. Był to tani i łatwo dostępny materiał budowlany, stąd jego powszechność w zastosowaniu. Wytrzymałość nie ustępuje innym kamieniom stosowanym w budownictwie, choć przy obróbce trzeba było wykazywać się precyzją i delikatnością ze względu na specyficzną strukturę skały. Wiosną 2012 będzie można podziwiać pierwszą w Polsce odkrywkę darniowej rudy żelaza, która powstanie we wsi Wierzchy (gm. Gizałki). Inicjatorem powstania tego specyficznego „przystanku muzeum” jest Towarzystwo Kulturalne „Echo Pyzdr”.